سفارش تبلیغ
صبا ویژن

لرستان در آینه تاریخ

یلدا در فرهنگ مردم لرستان

 

یلدا درفرهنگ مردم لرستان

«یلدا »یکی از جشن های بسیارکهن ایران زمین است که از گذشته های دور تاکنون در میان مردم ایران رواج داشته است.این جشن بزرگ، به جشن شب چله نیز معروف است.  شب یلدا یا شب چله،آخرین شب پاییز و نخستین شب زمستان و بلندترین شب سال است. این جشن از هزاران سال پیش تا به امروز در تمامی سرزمین کهنسال ایران و در بین همه اقوام و شهرها و روستاها برگزار می شود.

 مردم روزگاران گذشته که کشاورزی، اساس زندگی آنان را تشکیل می‌داد بر اثر تجربه و گذشت زمان توانستند کارها و فعالیت‌های خود را با گردش خورشید و تغییر فصول و بلندی و کوتاهی روز و شب تنظیم کنند. آنها بعد از آنکه متوجه طولانی ترین شب سال شدند با برگزاری مهمانی و دیدوبازدید ، به استقبال شب یلدا می رفتند.این جشن از هفت هزارسال پیش تاکنون در میان ایرانیان رایج است. در دوران کهن مردم بر این باور بودند که تاریکی نماد اهریمن است و در مقابل آن نور و روشنایی قرار دارد.از این رو برای پیروزی بر تاریکی و اهریمن باید آتش بیفروزند و به جشن و شادمانی بپردازند. یلدا برگرفته از واژه‌ای سریانی به معنای «زایش» و «تولد» است. هزاران سال پیش نیاکان ما به دانش گاه شماری دست پیدا کردند و دریافتند که نخستین شب زمستان بلندترین شب سال است.در واقع نیاکان ما با درایت و هوشمندی تاریک ترین،سردترین، بلندترین و دلگیرترین شب سال را با برگزاری جشنی خانوادگی به شبی روشن،گرم،کوتاه، شاد و خاطره انگیز مبدل کردند. (1)

 نحوه برگزاری جشن شب یلدا، مراسم ها، تفریحات، خوراکی ها، بازی ها و سرگرمی های این جشن، در میان اقوام ایران یکسان نیست و بر حسب پیشینه تاریخی و جغرافیایی از تنوع بی نظیری برخوردار است. مردم لرستان هم چون سایر مناطق ایران، آیین شب یلدا را با ویژگی های خاص خود هر ساله با شکوه هرچه تمامتر، برگزار می کنند.پیش از پرداختن به شرح مراسم ها و آیین های شب چله در لرستان ،لازم است در خصوص وجه تسمیه «شو اول قاره» و «شو چله»مبحثی بیان شود.

وجه تسمیه شو اول قاره و شو چله:

درفرهنگ عامه مردم لرستان، شب یلدا به «شو چله»  و«شو اول قاره »یا «شو اول قهاره» معروف است.به طور کلی در باور مردم ایران و من جمله مردم لرستان ، زمستان به دو چله یا چهله تقسیم می شود. چله بزرگ و چله کوچک.چله بزرگ چهل روز است و از اول دی ماه تا دهم بهمن به طول می انجامد و چله کوچک بیست روز است که از دهم بهمن تا اول اسفند ادامه دارد و به این علت آن راچله کوچک می گویند.واژه «چلّه» نیز برگرفته از چهل و مخفف «چهله» و صرفاً نشان‌دهنده گذشت یک دوره زمانی معین (و نه الزاماً چهل روزه) است. (2)

اصطلاح «شو اول قاره» فقط در استان لرستان و برخی مناطق ایلام و خوزستان که پیوستگی تاریخی و فرهنگی با مردم لرستان دارند، رایج است. وجه تسمیه آن کمی در پرده ابهام است.واژه قارهgara در گویش لری به دو معنا بکار می رود: یکی به معنای فریاد و بانگ بلند و دیگر شب اول زمستان.(3) به نظر می رسد،اساسا شب اول زمستان هیچ تناسبی از لحاظ معنایی با فریاد یا صدای بلند نداشته باشد.واژه قار در فرهنگ های فارسی به معنای قیر و سیاه آمده است.در فرهنگ لغت دهخدا در این باره آمده: قار( ع اِ) قیر. (برهان ) (قاموس ). قیر که بر کشتی و جز آن مالند.»

به دیده چو قار و به رخ چون بهار                چو می خورده و چشم او پرخمار (4)

چنین به نظر می رسد که باز تناسبی میان شب اول زمستان با معنای فارسی آن وجود نداشته باشد.نگارنده بر این اعتقاد است که این واژه باید از زبان های دیگر چون زبان عربی یا ترکی وارد زبان لری شده باشد. در زبان عربی واژه قار به معنای سرد و خنک است واصطلاح «لیله القاره» و «یوم القاره» به معنای شب سرد و روز سرد می باشد. همچنین در زبان ترکی واژه «قار»به معنای برف است.بنا براین ،واژه «اول قاره » باید به معنای اول سردی یا اول برف و یخبندان باشد.به احتمال زیاد این واژه باید از زبان عربی اقتباس شده باشد.چراکه هم از لحاظ معنایی و هم از لحاظ آوایی واژه قار در زبان لری بیشترین قرابت را با زبان عربی دارد.برخی نیز این واژه را «اول قهاره» تلفظ می کنند که نادرست به نظر می رسد.قهار در فرهنگ های لغت از صفات خداوند بزرگ ،صیغه مبالغه به معنای غلبه،بسیارچیره شونده وسخت است .بنا براین نامیدن شب اول زمستان به شب اول قهاره سنخیتی با هم ندارند.

خوراکی های شب چله:

مردم لرستان ،از ماه ها قبل از شب چله، مواد خوراکی مختلفی را آماده می کنند. در گذشته برای جشن زمستانی هر خانواده گوسفند یا بوقلمونی را پروار می کرد تا در شب چله ذبح کنند.خوردن بوقلمون رسم رایج عموم مردم لرستان است.کسانی که تمول بیشتری دارند گوسفندی را ذبح می کنند. چنین گوسفندی را به گویش لری«کشتی»koshti می گویند.(5)

 علاوه بر این، برای شب چله نوعی آجیل را که عمدتا از محصولات بومی و غلات خود استان تهیه می شود، به نام «گندم برشته»تهیه می کنند.این آجیل شامل مخلوطی از گندم شیریبوداده شده، شاهدانه ،کنجد، مغزگردو، کشمش، بادام و نوعی بادام وحشی به نام «بنه» baneh-که در گویش محلی به آن «کلنگ» kolengمی گویند- می باشد. این آجیل بسیار خوشمزه و مقوی است. به این تنقلات در اصطلاح محلی «گنم برشته»می گویند.

علاوه بر این گاه گندم برشته را آسیاب کرده از آن قاووت(در گویش لر قاویت) درسته کرده و با شکر و روغن حیوانی قاطی و با یک طعم عالی استفاده می کنند. میوه های خشکیده چون بگ هلو،آلو،انجیر و میوه های معطر و تازه همچون، انار و سیب،انگور و ... نیز از جمله خوراکی هایی است که در شب چله مردم لرستان با شگون و شادی تناول می کنند.مردم لرستان در گذشته برای حفظ و نگهداری میوه ها تا شب چله آنها را در انبار گندم وکاه یا در جای خنکی چون ایوان و زیر زمین خانه ها آویزان می کردند.لازم به ذکر است که چند سالی است هندوانه نیز به جمع خوراکی های شب چله مردم لرستان اضافه شده ولی خوردن هندوانه در فرهنگ مردم لرستان سابقه ندارد و از مناطق دیگر وارد شده است.

سرگرمی ها، بازی ها :

 در شب یلدا معمولا یک جشن خانوادگی برپا می شود به طوری که خویشاوندان نزدیک در خانه بزرگ خانواده گرد می آیند و در این جمع صمیمی برای گذراندن اوقات فراغت بازی و سرگرمی های مختلفی انجام می دهند.یکی از سرگرمی ها فال«چهل سرو»CHEL SERU یا چهل سرود است. در این فال یکی از اعضای خانواده نیتی می کند. یکی دیگر تسبیح در دست می گیرد سه دانه آن را با ذکرالله، محمد(ص)، علی (ص) جدا کرده و دیگران به نوبه خود هر یک دو سه کلمه از یک مصرع، از اشعاری که به چهل سرو مرسوم است بر زبان می آورند. وقتی نوبت به بیت چهلم رسید کسی که تبسیح را در دست دارد اعلام می دارد که بیت گفته شده پایان چهل سرو و فال فرد نیت کننده است. برخی از مناطق ایران همچنین فال حافط می گیرند.در گذشته که هنوز رادیو و تلویزیون وارد خانه ها نشده بود، فرد کهنسال خانواده، برای سرگرمی کودکان و نوجوانان، داستان هایی از قبیل: امیل و ممیل، کچل ترپ فروش، ملک جمشید و ملک خورشید و ...را با آب و تاب نقل می کرد. شاهنامه خوانی، خاطره گویی ، چیستان(چینه،چینه)،بازی های متنوع و....از جمله سرگرمی های این شب بود تا پاسی از شب سپری می شد.

رسم اول قاره یا شال دورکی:

یکی دیگر از رسم های شب چله که توسط کودکان و نوجوانان لرستانی انجام می شود رسم «شال دورکی» است.این رسم مختص مردم لرستان است. اوایل شب چله، بچه ها ، به پشت بام منازل می رفتند و ریسمانی را به یک شال بزرگ یا گلبندی بسته و به پایین به طرف درب منزل یا پنجره همسایه می فرستادند و سپس با صدای بلند می گفتند:

«امشو اول قاره، خیر د هونت بواره

نون و پنیر و شیره کیخا هونت نمیره»

برگردان: امشب اول زمستان و سرماست خیر و برکت برخانه ات ببارد

نون و پنیر و شیره صاحب خانه نمیرد.

با شنیدن صدای بچه ها، صاحب خانه مقداری گندم برشته، میوه و شیرینی در شال آنها می بست. بچه ها ضمن بالا کشیدن شال به عنوان سپاسگزاری، همان بیت را دوباره تکرار می کردند. این آیین امروزه در لرستان در حال منسوخ شدن است، ولی در برخی مناطق روستایی کماکان جاری است.(6)

دیدار با تازه عروس و تازه داماد:

یک رسم بسیار خوب در لرستان این است که در شب چله، داماد به همراه اهل خانواده برای دیدن نامزد خود به منزل او می رود و با خود هدایا وشیرینی و تنقلاتی چون گندم برشته می برد.چنانچه دختر تازه عروسی کرده باشد، متقابلا خانواده عروس با کادو و شیرینی و تنقلات به خانه داماد می روند و بدین طریق ضمن دید و بازدید با فامیل جدید و استحکام پیوند فامیلی، زوج جوان را نسبت به زندگی تازه امیدوار و دلگرم می سازند.

افسانه شب یلدا در فرهنگ عامه لرستان

در فرهنگ عامه مردم لرستان خورشید زن است و ماه مرد، روایت است که: ماه عاشق و دلداده خورشید بود ولی خورشید از این عشق ماه بی خبربود.ماه همیشه انتظار دیدار خورشید را می کشید تا راز عشق جانسوز خود را با او درمیان نهد، ولی ماه همواره در خواب می ماند و روز فرا می رسید و او همچنان ناکام می ماند.از این رو، ماه تصمیم گرفت ستاره ای را اجیر کرده او را از آمدن خورشید باخبر کند.این ستاره بزرگ همیشه در کنار ماه است.سرانجام شبی نزدیک صبح ستاره بزرگ ،ماه را از آمدن خورشید با خبر کرد.ماه سراسیمه به دیدار معشوق رفت و راز دل خود را با او درمیان گذاشت.ماه ،خورشید را از رفتن باز داشت و با او تا سحرگاهان به دلدادگی وعشق ورزی پرداخت. ماه و خورشید کار خود را فراموش کردند و خورشید دیرتر طلوع کرد .از آن زمان به بعد ماه و خورشید تنها یک شب به دیدار هم می آمدند و آن هم در شبی بلند و سیاه و طولانی بود که یلدا نام دارد.(7)

سخن پایانی

جشن یلدا با قدمت چند هزار ساله بعد از عید نوروز یکی از باشکوه ترین جشن های ملی ما ایرانیان است.پاسداشت و حفظ این فرهنگ وسنت خوب ودیرینه بخاطر کارکردهای متنوع آن، بخصوص در عصر حاضر که به دلیل زندگی ماشینی روز به روز روابط رودرروی انسان ها کمتر می شود،ضرورتی اساسی است.شب یلدا بهانه ای است برای گردهم آیی های خانوادگی و دید و بازدید از بزرگترهای خانواده و انرژی گرفتن از با هم بودن. یلدا بهانه ای است تا ما در عصر ارتباطات مجازی که انسان ها دچار بی ارتباطی شده اند پیوندمان را با خانواده و فامیل مستحکمتر سازیم.شاید راز ماندگاری جشن هایی چون یلدا و نوروز از هزاران سال پیش تاکنون در همین نکته اساسی باشد که انسان موجودی اجتماعی است و نیاز دارد با دیگران باشد،شاد باشد و دیده شود . باشد که این جشن و آیین به عنوان گوشه ای از جلوه فرهنگی قومی و تاریخی این مرز و بوم به دست فراموشی سپرده نشود.سخن خود را با ابیاتی از شیخ اجل سعدی شیرازی به پایان می برم:

هر که مجموع نباشد به تماشا نرود                       یار با یار سفرکرده به تنها نرود

باد آسایش گیتی نزند بر دل ریش                       صبح صادق ندمد تا شب یلدا نرود(8)

 

پانوشت ها:

1- رجبی، پرویز.جشن های ایرانی، تهران ،انتشارات فرزین ،1375ص241.

 2-روح الامینی، محمود، آیین ها و جشن های کهن در ایران امروز، تهران ،انتشارات آگه،1376 ص 79.

3-یاوریان،اکبر.واژه نامه لری،خرم آباد،افلاک،1385،ص518.

4- ر.ک:دهخدا،علی اکبر. فرهنگ دهخدا،نرم افزار،ویرایش دوم.موسسه دهخدا.ایضا.فرهنگ فارسی معین.برهان قاطع.فرهنگ ناظم الاطبا.فرهنگ عمید.

5- شادابی،سعید. فرهنگ مردم لرستان، خرم آباد،افلاک،1377،ص145.

6- عسگری عالم،علی مردان.فرهنگ عامه لرستان. ج 4،خرم آباد،شاپورخواست،1377،ص179.

7- اسدیان خرم آبادی،محمد و باجلان فرخی،محمد حسین. باورها و دانسته های در لرستان و ایلام،تهران انتشارات فرهنگ و آموزش عالی،1358،(بازنوشت)ص123.

8-سعدی،مصلح الدین.کلیات سعدی،.صحیح محمدعلی فروغی، نشر طلوع، مهر 1362،ص318.