« قزی » زن مشروطه خواه لرستانی
« قزی » زن مشروطه خواه لرستانی
انقلاب مشروطیت ایران که در سال 1285خورشیدی بوقوع پیوست یکی از حوادث بزرگ تاریخ معاصر ایران بشمار می آید.یکی از نتایج مهم انقلاب مشروطه ایران، حضور زنان در عرصه های سیاسی ، اجتماعی و فرهنگی کشور بود. چیزی که در تاریخ ایران کم سابقه بود.تا قبل از انقلاب مشروطیت از حرکت جمعی زنان و نقش آنها در تحولات اجتماعی ـ سیاسی اطلاعات مورد استنادی وجود ندارد. چند موردی که در کتابهای تاریخی آمده است، مربوط به نقش آنها در حمایت از سربازان در جنگ با دشمنان است.با آغاز انقلاب مشروطیت در ایران فصل جدیدی در مناسبات سیاسی ،اجتماعی و فرهنگی ایران گشوده شد. از همان مراحل نخست نهضت مشروطه ، گروهی از زنان در تظاهرات به صورت های مختلف شرکت می کردند به اعتصاب کننده ها یاری می رساندند. از مشروطه خواهان حمایت معنوی و مالی به عمل می آوردند و برای دفاع از آنها در برابر قوای محمد علی شاه سینه سپر می کردند. از جمله اقدامات زنان تشکیل انجمن های مختلف، ایجاد مدارس زنان و انتشار مقاله ها و نامه های مختلف در روزنامه های آن زمان بود.
دستاورد مهم و تاریخی زنان در جنبش ملی مشروطیت آن بود که آنان از محیط های بسته خانگی و از ورای دیوارهای اندرونی بیرون کشیده شدند. در امور خارج از خانه، در مسایل غیر سنتی و غیر مرسوم زنانه و در زندگی اجتماعی شرکت کردند، مسئولیت اجتماعی را حس و تجربه نمودند و حاصل آن رشد تمایل جدید و نیرومندی بود برای دیده شدن و به حساب آورده شدن که آثار آن بلافاصله پس از سال 1285 در ایجاد انجمن ها و سازمان های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی زنان و متعاقبا تاسیس و گسترش مدارس زنانه، فعالیت های مطبوعاتی، انتشار مجلات و طرح مشخص مسائل زنان مشاهده می شود، تا بدین ترتیب اولین پایه های جنبش اجتماعی زنان برای دستیابی به حقوق برابر و رفع ستم جنسیتی پایه ریزی شود .
با توجه به آنچه گفته شد، یکی از زنان شجاع و بافرهنگ لرستانی نیزکه مقارن با انقلاب مشروطیت در دفاع از مشروطیت رشادت ها و اقدامات جسورانه ای از خود به نمایش گذاشت. زنی موسوم به قزی یا غزی Geziدخترصید مهدی خان و خواهر مهرعلی خان حسنوند(1)است.متاسفانه اطلاعات ما درباره این زن لر بسیار اندک است.در منابع تاریخی از این زن بصورت موجز و جسته گریخته یاد شده است.
ناظم الاسلام کرمانی درکتاب « تاریخ بیداری ایرانیان» ذیل حوادث سال 1288ش/1909م درباره شجاعت ودلیری این زن می نویسد:
« … زنی غزی نام که دختر صید مهدی خان و رئیس ایل سک وند (حسنوند)، خیلی تعریف و تمجید کرد که صباحت وملاحت و شجاعت را دارا و به کمالات آراسته است. یک زمانی با یک سوار ، صد نفر را که برای گرفتاری شوهرش قاسم خان نامی مأ‌مور بودند تعاقب کرده، هشت نفر به قتل رسانیده و باقی را به هزیمت داده و تقریباً یک فرسخ سوارها را تعاقب نمود. مجملاً این زن صباحت و ملاحتی دارد که کمتر زنی دارد ودر شجاعت از مردان عالم محسوب است ودر عفت وپاکدامنی مثل و بدل ندارد.»
از اقدامات بسیار مهم این زن دلاوردر جریان انقلاب مشروطیت ، نامه ای است که او به «سید حسین بروجردی معروف به مدیرالاسلام » نوشته است وپیروزی مشروطه خواهان در برابر محمد علی شاه پس از به توپ بستن مجلس و استقرار دوبارة مشروطه را تبریک وتهنیت گفته است.بنا به نوشته ناظم الاسلام کرمانی، مدیرالاسلام به او قول داده است اصل نامه رادر اختیارش بگذارد تا در تاریخ مشروطه از زنان ایران هم نامی به میان آمده باشد.
خانم فریا استارک در سفرنامه خود در بحثی پیرامون سه زن قهرمان لک از غزی به عنوان یکی از زنان مشهور یاد کرده ومی نویسد که او خواهر مهر علی خان امیر سرکش لر بوده، که او را شبیه یک پسر تربیت کرده بودند وهمیشه سوار بر اسب همراه برادرش بوده است.
علی محمد ساکی مترجم سفرنامه استارک، در پانوشت سفرنامه ،در تکمیل نوشته خانم استارک اظهار داشته است که غزی دختر صید مهدی خان حسنوند ملقب به امیرالعشایر ( متوفی به سال 1219 ش) و خواهر مهر علی خان بوده، که ابتدا همسر قاسم خان امرایی بود وپس از فوت او با فاضل خان سگوند ازدواج کرد .
لازم به توضیح است، شرایط خانوادگی که قزی در آن پرورش یافته بود شرایط کاملا مطلوبی برای پرورش زن جسور و بی باک و در عین حال روشنفکر بشمار می آمد.او از یکسو دختر یکی از خوانین بزرگ لرستان در زمان ناصرالدین شاه قاجار یعنی« صید مهدی خان» حسنوند بود که با دولت مرکزی همکاری مستقیمی داشت و از سوی دیگر خواهر«مهر علی خان بود »که پس از فوت پدر جانشین او شد.مهر علی خان در اواخر دوره قاجار جزو خوانین بانفوذ و قدرتمند لرستان محسوب می شد.او با چند روزنامه که از تهران می آمد اشتراک داشت.از روند تحولات تهران و حوادث مشروطه باخبر بود ودیوانخانه او محل حشر و نشر افراد بسیاری بود.
مهر علی خان حسنوند برادر قزی
شاعر بلند نظر و ادیب سرشناس، میرزا حسین بنان (1244-1306 ش) مقلب به«بنان الممالک»وزیر و مشاور عالی مهر علی خان بود.اشعار بنان در ستایش از مشروطه و شعر او به خاطر روشنگری و انتقادهای گزنده از اوضاع واحوال کشور در آستانه انقلاب مشروطیت و پس از آن و توانایی او از درک مسائل آن روزگار جامعه ایران قابل تحسین است.از مشهورترین اشعار بنان ، ترجیح بند زیبایی است با عنوان « خبری نیست» شعر بنان کمتر از اشعار ملک شعرای بهار و عارف قزوینی نبود.
خبری نیست
«هستـــــم متحــیر ، متفکــر ،متعــجب گویـــی که به زنــــدان عذابـــم متعـــــذب
چــــون سیرکنم بر همه با نقد مـــــطالب فسق است و فجور است و فساد است وتقلب
از درد خبـــر هست و ز درمان خبری نیست
وز کفر اثر هســـت و ز ایمـــــان اثری نیست
با توجه به آنچه گفته شد.قزی در شرایطی بزرگ شد که در آنزمان سواد و دانش و اطلاع از امور کشور تنها در حیطه طبقه خوانین ، تجارشهری و عمال دیوانی قرار داشت و مابقی جامعه از سواد و دانش که در آن زمان کالای لوکسی بشمار می آمد بی بهره بودند.ولی بهر حال آنچه قزی را در میان همتایان خود در دوره قاجار که عصر بی خبری نیز نامیده می شود،سرآمد و ممتاز کرده است، به یقین اقداماتی بودکه او در جریان انقلاب مشروطیت انجام داد . او نیز همچون قدم خیر از زنان نامدار و پرآواز لرستان ، در فرهنگ و ادبیات عامه لرستان به صورت زنی اسطوره ای در آمده است ودر ادبیات عامه مردم لرستان جایگاه خاصی یافته است.به اعتقاد نگارنده مقام و منزلت قزی نه تنها با قدم خیر برابری می کندبلکه از جهاتی برتر از اوست. ابیات زیر نمونه ای ازمقام قزی در ادبیات عامه است :
« چی قدم کس جنگ نکرد وا خصم کافر Chi Ghedam Kas Jang Nakerd wa Khasm Kafer
مرقــزی دت سـی می امیــر عشـــایر Mar Ghezi det se Mei Amir Ashayer
چــی قــزی کس نییه ز شیــر جنــگی Chi Ghezi Kas Neeyah Za Shir jangi
مـــر قــدم خیــر نازاره دختـــر قنی» Mar Ghedam Kher Nazare dokhter Ghani
برگردان: همانند قدم خیر کسی با دشمن کافر نجنگید مگر قزی دختر صید مهدی امیر عشایر.
همانند قزی کسی زن شیر جنگی ندیده است مگر قدم خیر نازنین دختر قندی.
پانوشت:
1-جهت اطلاع بیشتر رجوع شود به کتاب: خودگو،،سعادت. لرستان در انقلاب مشروطیت،خرم آباد،شاپورخواست،1376.