لرستان در آینه تاریخ

  «پل گپ» یک تراژدی در دل شهر خرم آباد

  یکی از آثار تاریخی گمنام  شهر خرم آباد، پلی موسوم به پل گپgap   است که  در حد فاصل میان سبزه میدان و میدان آزادی بر روی رودخانه ای که از وسط شهر خرم آباد عبور میکند، قرار دارد.سبک بنا متعلق به دوره صفویه است. تاریخ دقیق ساخت پل چندان روشن نیست. بنابه نوشته مرحوم علی محمد ساکی مؤلف کتاب « جغرافیای تاریخی و تاریخ لرستان»این پل در زمان سلطنت شاه سلطان حسین صفوی آخرین پادشاه صفوی ساخته شده است و از بناهای علی مردان خان، والی معروف لرستان می باشد.ولی حمید ایزدپناه مولف کتاب «آثار باستانی و تاریخی لرستان» ساخت آن را بنا بر روایات سینه به سینه به زمان سلطنت شاه طهماسب وشاه عباس صفوی یعنی اوایل حکومت صفویه نسبت می دهد.لازم به توضیح است دوره صفویه یکی از عصر های درخشان ایران به لحاظ پل سازی بخصوص پل های شهری است. 

  پل گپ در طول تاریخ دارای اسامی متعددی بوده ازجمله به پل علیمردان خان، پل نو، پل محسنیه،پل صفوی و پل آجری شهرت داشته و امروزه اهالی شهر از آن تحت عنوان «پل گپ» یاد می کنند  که در گویش لری به معنای پل بزرگ است.در دور صفوی این پل را بنام سازنده یا تعمیر کننده آن پل علی مردان خان می گفتند.در آغاز دوره قاجار به «پل نو»  موسوم شد که احتمالا در مقایسه با پل کهنه تر یعنی پل شاپوری(پل شکسته ) که متعلق به دوره ساسانی است و در جنوب شهر قرار دارد بدین نام مشهور شده است. نام گذاری آن به پل گپ نیز احتمالا بعدها در مقایسه با پل کوچکتری که دارای سه چشمه طاق بوده و بر روی رودخانه در جنوب شهر قرار داشه است، بوده است. در برخی منابع از این پل کوچک تحت عنوان «پل هوشنگ» یاد کرده اند. در زمان حکومت ناصرالدین شاه قاجار هم «میرزا محسن خان مظفرالملک» حاکم وقت لرستان به دلیل خرابی هایی که در آن بوجود آمده بود،تعمیراتی اساسی در این پل به عمل آورد، به همین خاطرمدت ها به پل محسنیه شهرت یافت.

 با توجه به آنچه گفته شد،تعمیرات و دخل و تصرفات زیادی در طول تاریخ در ساختمان پل ، صورت گرفته است .پل گپ از دوره صفوی تا میانه سلطنت پهلوی تنها معبر رفت و آمد مردم به ساحل شرقی رودخانه بود ودر واقع شهر را به حومه شرقی رودخانه(علی آباد-محسن آباد-شمشیرآباد –خیابان شریعتی فعلی) و جاده های بیرون از شهر متصل می کرده است.

 در گذشته طول این پل حدود350 متر و پهنای آن 5/8 متر و بلندای آن از کف رودخانه تا لبه پل 180 متر بود. پل گپ همچنین دارای 20 چشمه طاق و 22پایه بودکه بین هر دو پایه یک طاق و بر روی هر پایه یک نیم طاق ساخته شده که بر مبنای دقیق محاسبه فنی پل سازی زمان خود بنا شده است.اندازه هر پایه 48*8متر ودهانه هر نیم طاق 2متر و هر طاق اصلی 4متر است. مصالح بکار رفته درموج شکن ها از سنگ یک لخت و در پایه پل از سنگ و ساروچ است. طاقها از آجر و ساوچ زده شده اند. کف رودخانه بفاصله ده متر از پایین و بالا سنگ فرش شده تا از فرسایش پل در برابر سیلاب های بهاری جلوگیری بعمل آید.

در گذشته در وسط پل یک شاه نشین وجود داشت که شباهت زیادی با شاه نشین پل خواجو داشت .این شاه نشین عبارت بود از فضایی با دو نیم طاق که توسط پله های آجری به سطح پایین پل می رسید .مردم شهر به هنگام تفریح و استراحت از پله های این شاه نشین پایین می آمدند و به نظاره آب می نشستند.استفاده از پل به منظور مکانی برای تفریح و گردش از ویژگیهای پل های دوره صفوی است.کما اینکه این ویژگیها را هم در پل های خوجو و سی و سه پل اصفهان مشاهده می کنیم.

بی تردید این پل یکی از چند پل مهم سرزمین ایران بوده است.عکس های بجای مانده از دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی چشم انداز بسیار باشکوهی از این پل تاریخی به نمایش می گذارند.ساختمان پل با اندک تفاوتی شباهت زیادی به سی وسه پل اصفهان داشته است.بسیاری از گردشگرانی که در دوره قاجار و دوره پهلوی از خرم آباد دیدن کرده اند از شکوه و زیبایی آن تعریف و تمجید کرده اند. از جمله خانم« ایزابلابیشوب» که در اواخر دوره قاجار به خرم آباد آمده، درباره آن می نویسد:

       « یک پل زیبای بیست و هشت طاقه ای به عرض هجده و طول نهصد پا که با سنگ و گل بنا شده مسافرین را به درون شهر هدایت می کند.»

     آقای«مشااله محمدی» در کتاب«خاطرات من از خرم آباد قدیم» درتوصیف پل خرم آباد در آغاز حکومت پهلوی اول نوشته است:

 « تنها پل خرم آباد پل بزرگ بود که از موازی سینما استقلال شروع می شد و تا اول زندان ادامه داشت . پل تقریباً سی چشمه داشت . اول پل، دو آسیاب آبی وجود داشت و آخر پل یک آسیاب آبی مقابل کوچه ارزاق . وسط پل کمی عریض تر بود و پله هایی داشت که به پایین می رفت و هنگام طغیان رودخانه ،سیل ، اشجاری را با خود می آورد مردم از این راه پله  به پایین رفته رود خانه را تماشا می کردند.سنگ نوشته هایی هم در آن محل گذاشته شده بود که به اندازه یک آدم متوسط القامه بود. چون شمال شهر جنگل بود و هنگام طغیان رودخانه ، سیل اشجاری را با خود می آورد و بعضی از دهانه های پل را مسدود می نمود و آب بالا می آمد و به سه راهی دارایی زاده می رسید ، گاهی خرابی به بار می آورد. در نتیجه فرماندار دستور داد وسط پل را خراب کردند . و چند چشمه آن را تعویض نمودند.»

جملات پایانی آقای محمدی در واقع اشاره به فاجعی دارد که در سال 1330خورشیدی برای پل صفوی رخ داد.در این سال فرماندار وقت آقای« لطف علی قوامی» به منظور تسهیل عبور آب رودخانه از دهانه های پل و برای توسعه پل جهت رفت و آمد، بخش میانی آن را منفجر وبه شکل ناشیانه ای با احداث چند ستون سیمانی بازسازی کرد که با این عمل پل از شکل وهویت تاریخی خود کاملاً خارج شد و یک تراژدی اسفناک برای پل رقم خورد که علت اصلی آن چیزی جز نادانی و بی توجهی مسولان وقت نسبت به میراث فرهنگی کهن این سرزمین نبود.ولی فاجعه به همین جا ختم نشد بعدها تعداد زیادی از چشمه طاق های دو طرف پل نیز بعلت بی توجهی و سهل انگاری مردم و مسولان زیرپوشش جاده ،مغازه و ساختمان از دیده ها محو گردید.

مقایسه میان تصاویر پل گپ پیش از این فاجعه و بعد از آن واقعا هر انسان با خردی را متاثر می کند.چگونه شهروندان و مسولان یک شهر حاضر می شوند پلی به این عظمت و زیبایی وپیشینه چند صد ساله به چنین روز سیاهی بیفتد. اما جالب تر از همه اینکه به رغم سپری شدن حدود60سال از این فاجعه تاریخی در شهر خرم آباد و تاسیس اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری که متولی حفظ آثار باستانی و تاریخی است ،هنوزهیچ اقدام اساسی در جهت بازسازی ومرمت طاق های میانیاین پل عظیم وتماشایی و برداشتن الحاقات اضافی و مغازه های پیرامون آن صورت نگرفته است.این در حالی است که در شهرهای تاریخی کشورهای دیگر حتی ایران خودمان نه تنها اهتمام ویژهای نسبت به حفظ و بهسازی اینگونه پل ها دارند بلکه عبور و مرور وسائط نقلیه را بر روی آنها ممنوع کرده اند و صرفا جهت رفت و آمد عابر پیاده از آنها استفاده می شود.نمونه آن سی و سه پل اصفهان است.

بدیهی است در صورت باز سازی این این پل تاریخی با توجه به همجواری با قلعه باشکوه فلک الاافلاک ودیگر آثار تاریخی شهر ،این بنا می تواند یکی از آثار تاریخی جذاب و دیدنی سرزمین لرستان و ایران باشدو در جلب و جذب و گسترش صنعت توریسم در منطقه نقش مهمی ایفا کند.هرگونه سرمایه گذاری در جهت احیا و مرمت این پل علاوه بر آنکه به شکوه و زیبایی شهر خرم آباد کمک می کند ،به همان اندازه در رونق اقتصادی شهر نیز با جلب گردشگران داخلی و خارجی موثر است.    

       پانوشت:

لازم به توضیح است به هنگام تخریب پایه های میانی پل گپ، کتیبه ای به پیدا شد به طول2متر و 85سانتی متر که بر چهار گوشه آن کلمات یاحی و یاقیوم یا حافظ یا دائم و در حواشی آن فواتح قرآن ، مانند یس، طس،الم، ص، حم و در سطح آن آیه ای از قرآن مجید و در فواصل قسمت ها حرف(ر) دویست مرتبه نوشته شده است . شاید بتوان با مطالعه این سنگ، رموزی را کشف کرد که تاریخ بنای آن را مشخص سازد.این کتیبه امروزه در بدنه شمالی یکی از پایه طاق ها نصب شده است.

 

 

 

 

 پل گپ اوایل حکومت پهلوی اول

 

 

 

 پل گپ در زمان کنونی